загадны

Загадны лад паказвае, што асоба пабуджае каго-небудзь выканаць дзеянне. Пабуджэнне можа абазначаць загад, патрабаванне, прапанову, заклік, параду, просьбу.

Дзеясловы загаднага ладу звычайна ўжываюцца без асабовага займенніка. Наяўнасць асабовага займенніка перад загаднай формай узмацняе катэгарычнасць загаду, а пасля яе — змякчае загад. Ты ідзі адсюль, пакуль цэлы! Не рабі ты дурноты.

Формы загаднага ладу з адмоўем не дзеясловаў незакончанага трывання пераважна выражаюць забарону (не сячы сасны), а закончанага трывання выражаюць перасцярогу (не адсячы пальцы сабе).

Асноўнымі, найбольш ужывальнымі з’яўляюцца формы 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку (апошняя ўтвараецца шляхам далучэння постфікса -це). Апрані, хадзі, знікні, беражы, пячы, сячы, скачы, бі, лі, пі, цеш, пазыч, сустрэнь, хавай, шануй, снедай, вячэрай.

Формы 1-й асобы множнага ліку загаднага ладу называюць часам формамі сумеснага дзеяння. Яны маюць канчаткі -ем(-эм, -ам), -ім(-ым). Нясем, хадзем, збярэм (не супадаюць з абвесным ладам), глянем, пойдзем, напішам, спынім, сходзім, памаўчым.

У некаторых паўднёва-заходніх гаворках ужываюцца формы 1-й асобы множнага ліку з канчаткам -ма. Гэтыя дзеясловы ў 2-й асобе адзіночнага ліку загаднага ладу канчаюцца на зычны: чытайма, спявайма, гляньма, сядзьма, уцякайма, хаваймася, пацалуймася, ратуймася, рэжма.

Форма 1-й асобы множнага ліку можа выражацца апісальна: часціцай давай і дзеясловам у форме будучага часу ці інфінітыва; калі дзеянне павінны выконваць больш як дзве асобы, то да часціцы давай далучаецца постфікс -це. Давай сустрэнем, давай падвядзём, давайце дзейнічаць, давайце абмяркоўваць.

Формы 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку складаюцца з формаў цяперашняга ці будучага простага часу 3-й асобы адзіночнага або множнага ліку, якія тут страчваюць сваё часавае значэнне, і часціцы няхай (хай). Часцей за ўсё такія формы выражаюць пажаданне, заклік. Няхай ведаюць, няхай прыедзе, няхай цвіце, хай славяцца.

Форма 2-й асобы адзіночнага ліку можа ўжывацца ў адносінах да некалькіх асоб, можа мець абагульнена-асабовае значэнне (напрыклад, у прыказках). Дарогу! Разыдзіся! Дзяўчаткі, трымайся!

Форма 2-й асобы загаднага ладу можа страчваць значэнне загаду, а набываць розныя адценні мадальнасці — магчымасці, неабходнасці, вымушанасці дзеяння. Так і змарнуеш усё жыццё: хадзі на працу, рабі, як чорны вол, і здохні.

У дзеясловах успрыняцця, мовы і думкі ў форме загаднага ладу можа аслабляцца інтанацыя загаду, а часам — зусім сцірацца лексічнае значэнне, значэнне дзеяння. Глядзі ты, яшчэ змагаюцца! Скажы (ж) ты, які класны моцык!

Формы загаднага ладу з хоць ужываюцца ва ўступальных канструкцыях, у параўнальных сказах і зваротах, якія маюць значэнне меры і ступені праяўлення дзеяння або стану. Такі смачны дранік, хоць вязі на конкурс.

Формы загаднага ладу могуць ужывацца са значэннем умовы: Скажы ім пра лацінку, дык будуць лыпаць вачыма.

Інфінітыў часта выкарыстоўваецца для перадачы катэгарычных загадаў, распараджэнняў: Стаяць! Баяцца!

Формы 2-й асобы будучага простага часу з загаднай інтанацыяй могуць служыць для выражэння распараджэнняў, у выкананні якіх упэўнены той, хто гаворыць: Вернешся і будзеш чакаць мяне тут.

Форма прошлага часу некаторых дзеясловаў руху і канкрэтнага дзеяння з інтанацыяй запрашэння абазначае прапанову неадкладна прыступіць да сумеснага дзеяння: Пайшлі! Пацягнулі!

Загаднасць можа быць выражана прыслоўямі: Цішэй! Ціха! Спакойна!