параўнанне

Якасныя прыметнікі маюць ступені параўнання — вышэйшую і найвышэйшую. Утвараюцца дзве формы ступеней параўнання — простая (сінтэтычная) і складаная (аналітычная).

Прыметнікі вышэйшай і найвышэйшай ступеней параўнання маюць у беларускай мове поўную форму, змяняюцца па родах, склонах і ліках.

Прыметнікі вышэйшай ступені параўнання абазначаюць прымету, якая ўласціва аднаму прадмету ў большай ці меншай ступені ў параўнанні з іншымі. Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе суфіксаў -эйш-, -ейш-, -ш-, якія далучаюцца да асновы прыметніка, і з'яўляецца поўнай зменнай формай: мудры — мудрэйшы, прыгожы — прыгажэйшы, доўгі — даўжэйшы, светлы — святлейшы (святлейшага, святлейшаму і г. д.). Няма на свеце прыгажэйшага і мілейшага краю, чым той, дзе ты нарадзіўся (Кір.). Няма чысцейшай вадзіцы, як з роднай крыніцы (прыказка).

Калі аснова прыметніка заканчваецца на заднеязычныя гукі г, к, х, то адбываецца гістарычнае чаргаванне г/ж, к/ч, х/ш: дарагі — даражэйшы, лёгкі — лягчэйшы, сухі — сушэйшы. Суфікс -ш- далучаецца да суплетыўнай асновы: малы — меншы, добры — лепшы, кепскі (дрэнны) — горшы, вялікі — большы.

У рускай мове прыметнікі вышэйшай ступені параўнання — закасцянелая, нязменная форма, якая граматычным складам не адрозніваецца ад прыслоўяў: мудрее, мудрей, светлее, светлей, веселей. Ужыванне ў беларускай літаратурнай мове формаў тыпу лепей, дужэй, ясней як прыметнікаў — адхіленне ад літаратурнай нормы.

У беларускай мове ёсць якасныя прыметнікі, якія не ўтвараюць простай формы вышэйшай ступені параўнання (дарослы, залацісты, гняды, барадаты, ліпкі). Не ўтвараюць ступеней параўнання і якасныя складаныя прыметнікі: сінявокі, чарнабровы, светла-сіні, бела-чырвоны.

Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца спалучэннем прыметнікаў (пачатковая форма!) са словамі больш (болей), менш (меней): больш моцны, больш дужы, менш вясёлы, меней салодкі. Складаная форма вышэйшай ступені параўнання больш ужывальная, чым простая, бо ўтвараецца практычна ад усіх якасных прыметнікаў (менш шурпаты, больш карысны).

Складаная форма вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў можа выступаць як адзіна магчымая і як паралельная да простай; такія формы найбольш ужывальныя ў пісьмовай мове.

Значэнне вышэйшай ступені якасці ў беларускай мове можа быць выражана з дапамогай словазлучэнняў тыпу «прыметнік вышэйшай ступені параўнання + назоўнік вінавальнага склону з прыназоўнікам за» (часцей простая форма): мацнейшы за джэдая, святлейшы за сонца, большы за гару. Зімою свежая ягада смачнейшая за цукерку (Р. Ігнаценка). А таксама з дапамогай параўнальных зваротаў са злучнікамі як, чым: Няма прыгажэйшай, як наша Радзіма (М.Т.). Рыпнулі дзверы. Пачуліся з сенцаў мяккія і часцейшыя, чым бывала, крокі (Янк.). І нараджаецца праўда, яшчэ болей цікавая часамі, чым сама казка (К-с). У мастацкіх творах, гутарковай мове пры формах вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў можа ўжывацца форма роднага склону назоўніка ці займенніка з прыназоўнікам ад: Там, поплеч з ім, стаяў чалавек, ростам вышэйшы ад яго (К. Чорны).

Да формы вышэйшай ступені параўнання могуць далучацца часціцы яшчэ, куды, якія маюць узмацняльнае значэнне: яшчэ дужэйшы, яшчэ разумнейшы, куды смялейшы, куды вышэйшы.

Прыметнікі найвышэйшай ступені параўнання абазначаюць гранічную (самую высокую ці самую нізкую) ступень якасці, уласцівасці прадмета: Найвялікшае шчасце — жыць для свайго народа. Простая форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе прыстаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступені параўнання: вялікі — большы — найбольшы, добры — лепшы — найлепшы, званчэйшы — найзванчэйшы, весялейшы — найвесялейшы, разумнейшы — найразумнейшы. Найсаладзейшыя — у лесе маліны, а найгарчэйшыя — дні на чужыне (М. Танк). Простая форма найвышэйшай ступені параўнання можа ўтварацца ад прыметнікаў прыставачна-суфіксальным спосабам: новы — найноўшы, вялікі — найвялікшы.

Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца спалучэннем прыметнікаў (пачатковая форма!) са словамі самы, найбольш, найменш: самы прыгожы, самы шчаслівы, самы старанны, найбольш плённы, найменш зразумелы.

Значэнне найвышэйшай ступені якасці перадаецца і спалучэннямі прыметнікаў з прыслоўямі вельмі, надта, надзвычай: вельмі руплівы, надта вясёлы, надзвычай здольны.

Для абазначэння гранічнай (самай высокай ці самай нізкай) ступені якасці прадмета без параўнання з якасцю іншых прадметаў нярэдка выкарыстоўваецца простая форма вышэйшай ступені — форма элятыва (ад лац. еlаtіvus — узвышаны): прыгажэйшы горад, старажытнейшы лес, цікавейшы раман. Форма элятыва не характэрная для беларускай літаратурнай мовы, ужыванне яе — парушэнне нормы. Ёй адпавядаюць формы найвышэйшай ступені параўнання: Горадня — найпрыгажэйшы (самы прыгожы) горад Беларусі, найстаражытнейшы лес, найцікавейшы раман.